Təhsilin inkişaf priotetləri
24-09-2025, 15:53. Разместил: admin44
Yeni epoxada məktəbəqədərki uşaqların mərhələli əqli inkşafı
Böyük İslam Peyğəmbəri Hz. Məhəmməd (Ə) deyir ki, valideynin övladına verə biləcəyi ən böyük sərvət yaxşı tərbiyə və savaddır. Onun varisi Hz. Əli (Ə) deyir ki, elmi beşikdən qəbr evinə qədər öyrən!
Dünya şöhrətli mütəfəkkirimiz Şeyx Nizami yazır:
Qüvvət elmdədir, başqa cür heç kəs, heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz!
Pedaqogika sahəsində çox böyük kəşflər edilmişdir, uşaq pisxologiyasına bələd olanlar müasir dövrdə bunların da kifayət etmədiyini çox yaxşı bilirlər.Şərqdə ilk müsəlman müstəqil Demokratik Azərbaycan Respublikasının yeni dövrünün varisi müstəqil ölkəmiz 90-cı illərin gərgin ictimai-siyasi olaylarından dərhal sonra qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biri də yeni təhsilin formalaşdırılması idi. Bu dövrün memarı və qurucusu Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə gələcək nəslin (Homo inteqres) formalaşdırılmasını güdən müasir təhsil sisteminin bünövrəsi qoyuldu. Bundan sonra milli təhsil konsepsiyasına start verildi.
Sonradan uşaqların böyük dostları Heydər Əliyev və onun siyasi kursunun varisi, dünya şöhrətli siyasətçimiz İlham Əliyev bu təhsil konsepsiyanı inkşaf etdirdi. Təhsilimizin belə bir tarixi şəraitində Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın da müstəsna zəhməti vardır.
BMT-nin XXI əsri “Təhsil əsri” elan etməsi rəqabətin yaşamaq uğrunda mübarizənin getdikcə böyük vüsət aldığı müasir dünyada irəli gəlir. Keyfiyyətli, səmərəli və davamlı təhsilə hazırkı dövrün ən aktual məsələsi olaraq baxılır.
Tərbiyə pedaqogikası arzuolunmayan irsi əlamətlərin tormozlanması metodunu yaradır. Eyni zamanda, müsbət, xoşagələn adətlərin inkişafına, onların bioloji mexanizimlərinin fəallığını təmin edir.
Tərbiyəvi keyfiyyətlərin aşılanması prosesinin fasiləsizliyi artıq özünün xüsusi, irsiyyətin kamilləşmısi və belə ictimai təbəqənin yaranmasına xidmət edir.
Şəxsiyyətin dolayı vasitə yolu ilə qeyri-sağlam formalaşdırılmasına mane olarkən biz həm də sağlam nəsillərin əsasının qoyulmasına nail oluruq.
Hər bir yeni nəslin formalaşdırılmasında tərbiyənin rolu eynidir, zaman keçdikcə onun tələbləri müəyyən dəyişiklərə məruz qalır.
Hazırda qloballaşan və dəyişkən dünyanın belə bir zamanında yeni nəslin elmi biliklərə yiyələnməsində bəzi çətinliklərin aradan qaldırmaq məqsədini güdən eyni zamanda gələcəkdə cəmiyyətimiz üçün tam dəyərli insanların formalaşmasını təmin etmək, onların məktəbəqədərki yaş xususiyyətlərini nəzərə almaq şərtilə uşaqların əqlinin mərhələli inkişafı, gələcəkdə onların bütün həyatları boyu xususi əhəmiyyətə malikdir.
Məhz yuxarıda vurğulananlar baxımından istər xaricdə istərsə də ölkədaxili uzunmüddətli müşahidələrimizin nəticələri əsas verir ki, təklif etdiklərimizə valideyinlər bir mötəbər əsas kimi yanaşa bilərlər.
Uşaq üç yaşında nəyi bacarmalıdır?
1. Ağırlıqla yüngüllük arasında fərqi müqayisə etməli. Məsələn, boş kibrit və ya plastilin qutularının dolu qutular arasındakı fərqi;
2.Üç cümləni ardıcıl təkrarlamağı, ona qədər kiçik cümlə düzəltməyin sözlərin düzgün hecaya ayırmağın öhdəsindən gəlməlidir;
3.Nümunəyə əsaslanaraq detallardan həndəsi fiqurlar hörməyi (yaxşı olar ki aparıcı əvvəlcə özü hörsün sonra uşağa onu təkrarlamağı təklif etsin);
4.Çoxluqla azlıq arasındakı fərqi müəyyən etməyi, məsələn, beş qələmlə üç qələm arasındakı fərqi;
5.Üç yığımda dörd rəqəmdən ibarət toplunu səhvsiz təkrarlamağı, məsələn 1,5,8,6, 7,3,9,4, 3,8,2,5;
6.Ev əşyaları haqqında verilən suallara düzgün cavab verməyi, məsələn, balta nə üçün lazımdır? Bəs nərdivan?
7.Ən azı dörd rəngi dəqiq tapmalıdır: ağ, qara ,qırmizi, yaşəl, sarı ,göy;
8.Sutkanın (gecə, gündüzün) vaxtını ayırd etməyi, məsələn, hansı tez olur: səhər yaxud axşam; gecə yaxud gündüz?
9. Neçə yaşı olduğunu bilməlidir. Bəs keçən il yaşı neçə olub? Onda gələn il neçə olacaq?
10.Rəsm əsəri haqqında danışmağı bacarmalıdır( belə hallarda köməkçi suallar yerinə düşərdi);
Dörd yaşında
1.Rəsm əsəri haqqında(sujetli rəsm)əlaqəli danışmaq.
2.On beş kiçik cümləni çətinlik çəkmədən təkrarlamağı.
3.Sutkanın vaxtlarını ardıcıl müəyyən etməyi;səhər,günorta ,axşam, gecə
4. Sağ və sol tərəfi əllərinin köməyi ilə dəqiq ayırd etməyi ,məsələn; sağ əli sol qulağını göstərə bilməlidir.
5. Məsələn, əllər və ayaqlarındakı barmaqları saymağı,müqayisə edir və nəticə çıxarır:hamısında bərabərdir,yəni beşdir.
6. On beşə qədər saymağı.
7. Dörd rəqəmdən ibarət dörd toplumu təkrarlamağı 5,1,7,9;3,2,8,4;9,0,2,5; 4,6,3,2.
8. Sadə məsələni asan həll etməyi,məsələn ;səndə üç konfet vardı,daha iki konfet verdilər.Cəmi neçə konfetin oldu?
9. Altı rəngi fərqləndirməyi: ağ ,qara,qırmızı,yaşıl,sarı ,göy.
10. Nisbətən çətin sualı verməyi,məsələn;əgər,küçədə qəfildən yağış başlasa, nə etmək lazımdır?(şübhəsiz qorunmaq lazımdır).
Beş yaşında
1.Həndəsi fiqurlar(dairə,kvadrat,üçbucaq,düzbucaqlı)adlarını,onları müqayisə etməyi (oxşar və ya müxtəlifdir)
2.Təkliklərin sayını (1alma,2alma,5alma)
3.Hərfləri mexaniki yazmağı (nümunələrdən istifadə etməklə)
4.Dörd yığımda altı rəqəmli toplunu təkrarlamağı (3,5,7,9,0,2;1,4,6,0,5;2,3,5,7,9,)
5.İki sujetli rəsm əsərləri haqqında nağıl qurmağı (bəzi detalları özudə əlavə edir)
6.Ayaqqabının bağını səliqəli, paltarlarının düymələrini yerli-yerində bağlamağı.
7.Əşyalarda müqayisə yolu ilə oxşarlığı tapmağı (Məsələn: daş və yumurta bərkdir; kəpənək və müzəngil uçurlar.
8.Həftənin yeddi gününün adlarını saymağı
9.Ümumi nəticə çıxarmağı: Məsələn: pişik ev heyvanıdır, top isə oyuncaqdır.
10.Yeddi əsas rəngi bir-birindən ayırmağı (rəng ahənglərini müəyyən edə bilir, qaranı qaramtıldan, bozu bozumtuldan seçir);
11.Uzunluğu eni və hündürlüyü ölçməyi;
12. Bir metr uzunluğa əlli santimetr hündürlüyə tullanmağı. Altmış metr məsafəni qaçmağı (fasilə vermədən otuz dəqiqə bədən tərbiyəsi ilə məşğul olur);
13. Öz vaxtını planlaşdırıb səmərəli təşkil etməyi;
14. Əgər oxumağı bacarırsa, bu işlə yeddi-on dəqiqədən artıq vaxt sərf etməlidir, gözlərdən kitaba qədərki məsafə 25-35 santimetr olmalıdır;
15. Hansı ölkədə, hansı yaşayış məntəqəsində məskunlaşdığını bilməlidir;
16. Oxşarlığı və müxtəlifliyi müqayisə etməyi, düşünüb nəticə çıxarmağı bacarmalıdır;
17. Öz fikrini ətrafdakılar üçün açıq-aydın, dəqiq ifadə etməyi, əşyanın, rəsmin, hadisənin təsvirini verməyin öhdəsindən gəlməlidir;
Bəs uşaq məktəbə daxil olanda nəyi bacarmalıdır?
Uşağı məktəbə hazırlığını, adətən, bəzi valideynlər onun geniş biliyə və təsəvvürə malik olmasında görür, bunu əsas göstərici sayırlar. O, bu bilikləri məhz uşaqlıq illərində qazanır, çox geniş dairəyə malik biliklə uşaq ilk dəfə məktəbə gələ bilər. Bu çox yaxşıdır, lakin eyni zamanda, məktəbin ona təqdim etdiyi müxtəlif tələbləri yerinə yetirən zaman uşağın məktəb həyatına tam hazırlıqsızlığı aydınlaşır.
Sadalanan mövcud səbəbə görə dünyanın nüfuzlu pedaqoqların və psixoloqlarının bu sahədə əldə etdikləri nailiyyətlərini və yeni milli təhsil konsepsiyanın tələblərini əsas sayaraq, uzun müddət bölgəmizdə apardığımız müşahidələrdə əldə etdiyimiz nəticələrdən aşağıdakı qənaətə gəlirik.
1.Məktəbdə öyrənmənin gedişi uşaqdan təfəkkür əməliyyatından düzgün
istifadə etmək bacarığı, ümumiləşdirməni, təhlili, nəticəni və sair tələb edir. Lakin intellektual hazırlıq, bunlarla məhdudlaşmır.
2.Uşaq şəxsi istəyindən asılı olmayaraq, məktəb tapşırıqlarını müntəzəm və tamamilə yerinə yetirməyi bacarmalıdır.
3.Uşaq yeni həyat tərzinə, adamlar arasındakı münasibətlərə, ilk növbədə müəllimləri və şagird yoldaşları ilə yeni münasibətlərə hazır olmalıdır.
4.Onun təfəkkürü o qədər inkişaf etməlidir ki, adi mücərəddləri asanlıqla müşahidə etməyi, yaradıcılıq təsəvvüründə ona məlum olan nəticələri vaxtında və düzgün çıxarmağı bacarmalıdır.
5.Uşağın danışığı qrammatik cəhətdən savadlı,həm də ifadəli olmalıdır, uşaq müxtəlif oyun növlərini bilməli, əməyin sadə formalarına yiyələnməli, rəsm çəkməyi, hörmə, yapma, tikişi və s. müxtəlif bacarmalıdır. Musiqi onun həyatında xüsusi yer tutmalıdır.
6.Uşağın –gigiyenik və ictimai qaydalardan düzgün istifadə bacarığı olmalıdır.
Onun müəyyəyn qədər mənəvi-psixoloji təcrübəsi olmalıdır ki, həyəcanlı anlarda özünü təmkinli aparmağı bacara bilsin.
7.Uşaq özünün psixi proseslərini: hiss, həyəcan, sevinc, kədər və s. ifadə
etməyi, hərəkətlərini və yerişini idarə etməyi bacarmalıdır.
Valideynlər dərk etməlidirlər ki, bütün bu tələb olunanlara bir il ərzində uşağı hazırlamaq qeyri mümkündür. Onlar şəxsiyyətin hərtərəfli formalaşmasına yönəldilən uzun prosesin başlanğıcıdır.
Valideynə lazım olan uğurlu təlim-tərbiyə prosesinə başlamaq üçün o, özü ilk növbədə məktəbəqədərki xüsusiyyətləri uşağa aşılamalıdır. Bunlar əsasən aşağıdakılardır:
1.Uşaqların müxtəlif mənalı rollarda çıxış etməsini təmin etməlidir. Belə olan
halda uşaq onu əhatə edənlər arasında özünü müxtəlif rollarda aparmağa çalışır. Bu isə onun gələcəkdə məktəbdəki şagird rolunun düzgün ifasına istiqamətdir.
2.Uşağı müxtəlif didaktiv oyunlara alışdırmaq lazımdır. Onun nəticəsi (əsasən
udmaq!) əsas kimi uşağın qarşısında məqsəd kimi qoyulmalıdır!
3.Uşağın yaşını nəzərə almaqla fəaliyyət növlərindən səmərəli istifadə
edilməlidir. Məsuliyyət zamanı (yapma, tikmə, rəsm çəkmək, quraşdırma-konstruktor işi və s.) müsiqi dinləməyi və ondan zövq almağı uşağa anlatmaq lazımdır.
4.Uşaqla həyatın müxtəlif sahələrinə aid elmi-paktik söhbətlər aparılmalıdır
ki, o bunların zəruriliyini şüurlu sürətdə dərk etsin. Nəticədə özünün yerini bilsin və daha yüksək keyfiyyətlərə can atsın.
Rəvvad QURBANOV,
psixoloq, tədqiqatçı-pedaqoq.
Вернуться назад