Dağıdılmış məzarlar, gülləbaran olunmuş abidələr

Mir Möhsün Nəvvab – 190

28 il Şuşa şəhərini işgal altında saxlayan erməni qəsbkarları aglasığmaz vəhşiliklər törətmişlər. Bu vəhşiliklərdən biri də məzarlarımıza və abidələrimizə qarşı olmuşdur. Belə ki, erməni vandalları məşhur simalarımızın qəbirlərini dağıtmış, abidələrini gülləyə tutmuşlar. Belə məşhur simalardan biri də Mir Möhsün Nəvvabdır.

Şuşa şəhəri işgal altında oldugu illərdə Mir Möhsün Nəvvabın Cıdır düzündə yerləşən məzarı ermənilər tərəfindən tamamilə dagıdılmışdı. 

Heydər Əliyev fondu tərəfindən bu ilin mart ayında M.M. Nəvvabın qəbirüstü abidəsi bərpa olunmuşdur. Azərbaycan 

Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev may ayının 9-da şairin bərpa olunmuş məzarını ziyarət etmiş, üzərinə gül dəstələri qoymuşdur.

Bu il Mir Möhsün Nəvvabın anadan olmasının 190 ili tamam olur. Bu görkəmli şəxsiyyətin həyat və yaradıcılıq yoluna qısaca nəzər yetirək. 

Mir Möhsün Nəvvab Hacı Mirəhməd oglu Qarabaglı (Agamirov) 1833-cü ildə Şuşa şəhərində anadan olmuş, bütün ömrü boyu orada yaşamışdır. 

O, iki böyük nəslin nümayəndəsidir. Belə ki, bir ulu babası Qarabagın maarifçilərindən Mir Möhsün Nəvvab (şair onun adını daşıyır), o biri ulu babası Azərbaycanda tarın atası sayılan Sadıqcandır. 

Ensiklopedik biliyə malik olan şair riyaziyyat, nücum, tarix, cografiya, musiqi, fiqh, kimya, rəssamlıq, xəttatlıq elmlərinə dərindən yiyələnmiş, rus, fars, ərəb dilərini mükəmməl bilmişdir. Nəvvab eyni zamanda müəllimliklə də məşğul olmuş, özünün təşkil etdiyi yeni üsullu məktəbdə 

şagirdlər ücün dərsliklər yazmış, klassiklərdən tərcümələr etmişdir.

Cox maraqlı və heyrətamiz bir faktdır ki, ermənilərin Qarabagda törədəcəyi vəhşilikləri, hətta özünün məzarüstü abidəsini dagıdacaqlarını sanki qabaqcadan görən Nəvvab “1905-1906-cı illər erməni-müsəlman davası” kitabında real faktlara əsaslanaraq ermənilərin 1905-1906-cı illərdə xalqımıza qarşı törətdikləri vəhşilik və cinayət əməllərini tam gercəkliyi ilə əks etirmişdir.

Nəvvabın Azərbaycan musiqisi haqqında yazdığı “Dər elmi-musiği vüzuhul ərqam” (musiqi elmində rəqəmlərin aydınlaşdırılması) əsəri Azərbaycan dilində musiqiyə aid köhnə əlifba ilə yazılmış ilk kitabdır. Əsərdə musiqinin mənşəyi, musiqi estetikası, ifaçılıq problemləri, musiqinin dinləyicilərə emosional təsiri, onun şəfaverici xüsusiyyətləri barədə məlumat verilməklə yanaşı XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan musiqi ifaçılığı təcrübəsi ümumiləşdirilmiş, muğamların təsnifatı verilmiş, onlar orijinal sistemə salınmışdır. 

Böyük Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir bəy Hacıbəyli bu əsərə və onun müəllifinə böyük qiymət vermişdir.

M. M. Nəvvab elmlərə böyük qiymət verərək yazırdı: “Elm və hünərdən yadigar qoymaq yaxşıdır, nəinki mal və əmlakdan”.

Onun astronomiya, kimya və digər elmlərə aid fikirləri də maraq doğurur. Nəvvab özünə məxsus teleskopla planetləri, ulduzları müşahidə etmiş, hətta modelini də düzəltdirmişdir. 

“Nəsihətnamə”, “Kifayətül ətfal”, “Nurul-ənvar” əsərlərində onun alim və pedaqoq kimi psixoloji və etik görüşləri əks olunmuşdur. 

Yüksək bədii zövqə malik olan şair kitablarının bədii tərtibatını, şəxsi evinin, işlədiyi məktəbin, Şuşanın “Böyük məscid”inin iki minarəsinin naxışlarını özü vermişdir. 

Heç şübhəsiz ki, Mir Möhsün Nəvvabı ədəbiyyat sahəsində qazandığı uğurlar daha çox bir şair və ədəbiyyatşünas kimi tanıtmışdır.

“Təzkireyi-Nəvvab” antologiyasında o, yüzə qədər Qarabağ şairi haqqında məlumat vermişdir.

Şair Vaqif, Vidadi, Natəvan, Zakir və digər ədiblər haqqında məqalələr yazmışdır.

O, Şuşada “Məclisi-fəramüşan” adlı ədəbi məclis təşkil edir. Bu barədə akademik Feyzulla Qasımzadə belə yazır:

“Məclisin rəhbəri Mir Möhsün ağa Nəvvab köhnə təhsil almasına baxmayaraq yeniliyə meyl edirdi: mədəni mərkəzlərlə əlaqə saxlayır, məclis üzvlərini dünya hadisələri və mədəni yeniliklərlə tanış etmək üçün Bakıdan “Əkinçi”, Tiflisdən “Ziya”, “Kəşkül” qəzetlərini, Hindistandan fars dilində nəşr olunan “Həbül-mətin” məcmuəsini alırdı”.

Otuzdan artıq kitabın müəllifi olan Nəvvabın poetik irsi əsasən onun Azərbaycan və fars dillərində tərtib etdiyi divanlarında, təzkirəsində toplanmışdır. 

Şairin 148 səhifədən ibarət farsca divanı 1897-ci ildə, 928 səhifədən ibarət azərbaycanca divanı 1898-ci ildə özünün Şuşadakı şəxsi daşlaşma mətbəəsində çap edilmişdir. 

Onun Azərbaycan dilindəki divanında klassik şeirlər: qəzəl, mürəbbe, müxəmməs, müsəddəs, müəssər, şarpazə, fərdlər və xalq ədəbiyyatı üslubunda yazılmış qoşmalar toplanmışdır. Şairin şeirlərində Füzuli və Vaqif ənənələri ilə sıx bağlılıq var.

Zülmkar hakimləri, riyakar mollaları tənqid edən, həyatdan, dünyanın vəfasızlığından şikayət edən şair daha çox lirik-aşiqanə şeirlər yazmışdır.

Şeirlərinin birində şair şöhrəti günəş kimi bəlli, göydə parlaq aya bənzər, insaf və mürüvvətdə məşhur yarı olan aşiqi bəxtəvər sanır.

Yox qəmi ol kimsənin kim dilbəri dilbər ola,

Şöhrəti misli-günəş aləmlərə əzbər ola.

Asiman-hüsn içində bir məhi-ənvər ola,

Rəhmü insafü mürüvvətdə dəxi əşhər ola.

Xəstə yatan dostu Xan Qaradağiyə yazdığı şeirin sonuncu bəndində dostunun fərağına (ayrılığa) dözməyən şair ona qovuşmağı öz dərdinə çarə bilir.

Gəl et Nəvvabına bir dəm nəzarə,

Fərağında olan zarü fikarə,

Vüsalındır onun dərdinə çarə,

Yetir Xan Qaradağini, Yarəb!

Dostu Mirzə Ələsgər Növrəsə bir mürəbbesində baharın gəlişini belə xəbər verir.

Növrəs, nə yatıbsan qəflət içində ,

Ağırlaşıb gözün qanə dönübdür.

Bahar olub, məgər yoxdur xəbərin?

Səthi-cahan gülüstanə dönübdür.

Millətin birləşməsini və ayrılmamasını arzulayan Nəvvab ürək ağrısı ilə yazırdı.

Cümlə millətlər tapdılar rifət

Saldılar ələ şənilə şöhrət

Cümləsi edər bizlərə tömət.

Ayılın, millət qafi-qəflətdən,

Qurtarın, qardaş, bu cəhalətdən.

Erməni-müsəlman münaqişəsinə həsr olunmuş şeirində rusların havadarlıq etdiyi ermənilərin müsəlman evlərinə və məscidlərə od qoymalarını şair ürək ağrısı ilə belə ifadə edir. 

 On iki min ermənilə rus çün cəm oldular.

Dəstə-dəstə erməni səngərlərinə doldular.

Köçəri sənifində əvvəl toplara od qoydular

Ah-vaveyla çıxıb eyvandan, keyvana bax.

Qalaşayevin buyruğuyla ruslar, kazaklar,

Neçə əyan evlərinə od vurub yandırdılar.

Ermənilər yügrüşüb həm məscidə od vurdular,

Şöləsin qalxızdılar, ta dərgahi-sübhanə, bax.

Əlbəttə, bəzi mənbələrdən topladığımız bu kiçik məqalədə M.M. Nəvvab haqqında qısa da olsa məlumat verməyə çalışdıq. Lakin M.M.Nəvvabın həyatı və yaradıcılığı daha böyük tədqiqatların mövzusudur.